Οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες για το όνομα "Σαρακατσάνος"

Το παρακάτω άρθρο δημοσιεύτηκε στο τελευταίο φύλλο της εφημερίδας ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΙΚΑ ΧΑΙΡΕΤΗΜΑΤΑ. Συντάκτης του άρθρου είναι ο Παύλος Κατρής πρώην πρόεδρος της Αδελφότητας των εν Αθήναις Σαρακατσαναίων Ηπείρου.

Πολλοί συγγραφείς σχετικών με τους Σαρακα­τσάνους βιβλίων καθώς και συντάκτες σχετι­κών άρθρων, ασχολήθηκαν κατά καιρούς για το πότε εμφανίζεται για πρώτη φορά σε γρα­πτό κείμενο, βιβλίο ή έγγραφο, η λέξη «Σαρακα­τσάνος». Το θέμα απασχόλησε τους μελετητές για­τί πίστευαν ότι η ανεύρεση θα βοηθούσε στο να δοθεί απάντηση στα ερωτήματα που τους απασχόλησαν και δεν έχουν δοθεί μέχρι τώρα απαντήσεις καθολικά αποδεκτές. Τα ερωτήματα αυτά είναι το θέμα της καταγωγής των Σαρακα­τσάνων, της έναρξης της νομαδική ς ζωής των και της ετυμολογίας της λέξης «σαρακατσάνος» καθώς επίσης το πώς αποκαλούσαν τους Σαρακατσάνους πριν την καθιέρωση του ονόματος που αυτοί έχουν τώρα.

Η πρώτη χρονολογικά πηγή που αναφέρεται σα­φώς στους Σαρακατσάνους χωρίς όμως να τους κα­τονομάζει είναι ο Γάλλος Claude Fauriel στη Συλλο­γή τραγουδιών που εξέδωσε το 1824. Στο έργο αυ­τό και στα τραγούδια που αναφέρονται στον Κατσα­ντώνη παραθέτει ορισμένα στοιχεία για τους νομά­δες σκηνίτες, όπως τους αποκαλεί.

Το πρώτο, από τα μέχρι στιγμής γνωστά βιβλία, που αναφέρει τη λέξη «Σαρακατσάνος» είναι η «Χρονογραφία της Ηπείρου» του Παναγιώτη Αρα­βαντινού η οποία εκδόθηκε το 1856. Να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι ο Γάλλος Eugene Yemeniz πε­ριηγήθηκε στην Ελλάδα το 1852, εξέδωσε όμως το βιβλίο του «Scenes et recits des guerres de Ι' Independence, Grece moderne» το 1869 και στο οποίο περιέχει τη βιογραφία του Κατσαντώνη και μέσα σε αυτήν τη λέξη «Σαρακατσάνοι».

Υπάρχουν επίσης ορισμένα έγγραφα, πριν από την έκδοση της «Χρονογραφίας» που περιέχουν τη λέξη «Σαρακατσάνος». Ένα από αυτά δημοσι­εύθηκε στο προηγούμενο φύλλο της εφημερίδας «Σαρακατσάνικα Χαιρετήματα» και το οποίο είναι μαρτυρικό κατοίκων του Κουκουλίου Ζαγορίου του 1851 οι οποίοι ψάχνοντας για τα σύνορα του βοσκότοπου του χωριού απευθύνθηκαν στο Χρι­στόδουλο Τσουμάνη τον οποίο αναφέρουν ως Σαρακατσάνο. Το έγγραφο αυτό περιέχεται στο 2ο τόμο του έργου της Αγγελικής Χατζημιχάλη.

Παλαιότερο από αυτό (28/5/1849) είναι η απο­λογία προς τον υπομοίραρχο Ανδρίκο Κάππα, του ληστή Τριαντάφυλλου Καρατζόπουλου ο οποίος συμμετείχε σε ληστρική ομάδα Όταν ρωτήθηκε ο ληστής να κατονομάσει τους συντρόφους του, με­ταξύ αυτών αναφέρει και τον Στέριο Μάλιαρο, Σα­ρακατζάνο. Η απολογία αυτή, η οποία δημοσιεύ­θηκε για πρώτη φορά από τον Ι. Κολιόπουλο, εθε­ωρείτο για πολλά χρόνια ως το παλαιότερο έγ­γραφο που αναφέρει τη λέξη Σαρακατζάνος. Υπάρχουν μετά από αυτήν αρκετές καταθέσεις από τη δεκαετία 1850-60 στο «αρχείο Βακάλο­γλου» που αναφέρουν τη λέξη.

Στο δεύτερο επιστημονικό συνέδριο των Σαρα­κατσαναίων στη Θεσσαλονίκη σε εισήγησή του ο Χρήστος Ράπτης ανέφερε ότι έχει αντίγραφο εγ­γράφου του 1838 που αναφέρει τη λέξη «σαρακα­τσάνος». Επειδή όμως οι εισηγήσεις του Συνεδρί­ου αυτού δυστυχώς δεν δημοσιεύθηκαν ακόμα, το έγγραφο αυτό δεν έχει μέχρι τώρα δει το φως της δημοσιότητας.

Στα «Σαρακατσάνικα Χαιρετήματα» ασχολούμα­στε εδώ και αρκετό καιρό με τη σύνταξη των γε­νεαλογικών δένδρων των Σαρακατσάνων της Ηπεί­ρου. Στα περισσότερα από αυτά υπάρχει παράδοση ότι κατάγονται από την Αιτωλοακαρνανία και ότι ήρθαν στην Ήπειρο την περίοδο 1800-1850. Ψά­χνοντας για πηγές που θα τεκμηριώνουν την πα­ρουσία των Σαρακατσάνων στην Αιτωλοακαρνανία συνάντησα έγγραφα, δημοσιευμένα και μη, τα οποία κάνουν λόγο για εποικισμό νομάδων Σαρακατσάνων καθώς και νομάδων Καραγκούνηδων από το 1835 σε νεοσύστατα χωριά της περιοχής.

Από την Αιτωλοακαρνανία πηγαίνουμε στη Φθιώ­τιδα η οποία είχε προσαρτηθεί στην ελεύθερη τό­τε Ελλάδα όπου έχουμε επίσης εποικισμό Σαρακα­τσάνων με Βασιλικά Διατάγματα τα οποία όμως δεν δημοσιεύθηκαν. Γύρω από τον εποικισμό των Σαρακατσάνων στη Φθιώτιδα υπάρχουν στα αρ­χεία του Υπουργείου Εσωτερικών αρκετά έγγραφα και επιστολές, από το 1834-1835 τα οποία σαφώς αναφέρουν τη λέξη Σαρακατσάνος. Αντίγραφα από τα έγγραφα αυτά, παρουσιάζονται σήμερα για πρώτη φορά στα «Σαρακατσάνικα Χαιρετή­ματα». Σημειώνεται ότι πολλά από τα έγγραφα εί­ναι γραμμένα στα Γαλλικά καθότι είμαστε στην εποχή της Αντιβασιλείας και έπρεπε να ενημερω­θούν οι εγγυήτριες δυνάμεις της Βασιλείας του Όθωνα.

Σταδιακά θα παρουσιασθούν όλα αυτά τα έγ­γραφα τα οποία αποτελούν ιστορικά ντοκουμέντα για τους Σαρακατσάνους. Πέρα από τη λέξη «Σα­ρακατσάνος» που όπως αναφέρθηκε συναντάμε γραπτά για πρώτη φορά, έχουμε στα έγγραφα αυ­τά ευρεία χρήση της λέξης «βλαχοποιμένες» με την οποία είναι γνωστό ότι αποκαλούν τους σαρα­κατσάνους στα απομνημονεύματά τους ο Κασο­μούλης και ο Φωτάκος.

Είμαι βέβαιος ότι συνέχιση της έρευνας σε αρ­χειακές πηγές θα φέρει στο φως της δημοσιότητας και παλαιότερα έγγραφα από αυτά του 1834 με σημαντικά στοιχεία για την παράδοση και την ιστορία των Σαρακατσάνων.